Historia krakowskich Żydów do 1939 r.

Żydzi osiedlali się na terenie Krakowa – w pobliżu Wawelu − już w XI w. Niestety z tego najwcześniejszego okresu ich osadnictwa zachowało się niewiele dokumentów. Dopiero w materiałach z połowy XIII wieku znajdujemy zapis o działalności w Krakowie rabina Jakuba Swary, określanego mianem znakomitego uczonego, obeznanego z całym Talmudem. Pół wieku później, w roku 1304 pojawia się wzmianka o ulicy żydowskiej, Judengasse (współcześnie ulica św. Anny).  Kolejne dotyczą istnienia cmentarza żydowskiego (1311) oraz synagogi (1356).

Większość Żydów, którzy jako pierwsi zaczęli się osiedlać  w  Krakowie pochodziła z ziem niemieckich, z których uciekali przed prześladowaniami i w poszukiwaniu bezpiecznych warunków do życia. Fakt ten miał swoje konsekwencje w ich strukturze organizacyjnej i tradycji religijnej.

W 1334 roku król Kazimierz Wielki przyznał przywilej dla Żydów z Krakowa i Małopolski, który gwarantował podstawowe prawa, w tym handlu i wolności religijnej. Przywilej ten podporządkowywał także Żydów jurysdykcji króla lub wojewody.

Po powstaniu uniwersytetu, Akademii Krakowskiej, w 1364 roku, którego główny budynek zlokalizowano przy ulicy żydowskiej, Żydzi musieli przenieść się w okolice dzisiejszego placu Szczepańskiego oraz ulicy św. Tomasza. Z biegiem czasu dochodziło do coraz częstszych konfliktów z mieszczanami dotyczącymi prawa do handlu w Krakowie. Po pożarze miasta w 1494 roku, o wybuch którego zostali oskarżeni Żydzi, w większości opuścili oni Kraków, przenosząc się do pobliskiego Kazimierza.

Kazimierz jako osobne miasto został założony przez króla Kazimierza Wielkiego w 1335 roku. Żydzi mieszkali w nim prawdopodobnie od samego początku, ale pisemne potwierdzenie tego faktu, możemy znaleźć dopiero w dokumentach z XV w.

 „Złoty wiek”

W XV i XVI wieku przybyły nowe fale osadników żydowskich z zachodu, szczególnie z Czech i Moraw. Z XV wieku pochodzi także najstarsza z zachowanych w Krakowie i Polsce synagog, Synagoga Stara. Do 1939 roku była główną i reprezentacyjną synagogą. Po drugiej wojnie światowej została odrestaurowana i dzisiaj pełni rolę muzeum judaistycznego.

Wiek XVI rozpoczął się od konfliktów pomiędzy Żydami krakowskimi a czeskimi. Powstają wtedy także w Kazimierzu nowe synagogi, synagoga Wysoka oraz synagoga Remu. W tym samym wieku przybyła do Krakowa grupa wykształconych Żydów sefardyjskich z Italii, którzy towarzyszyli królowej Bonie. W 1578 roku mieszkało w Kazimierzu około 2000 Żydów.

 Wraz z nowymi przybyszami, osiedlili się w Kazimierzu wybitni uczeni, którzy zakładali tam szkoły na poziomie elementarnym (talmud-tory i chedery) oraz jesziwy, w których przygotowywano kształcono przyszłych rabinów. Pierwszym z wielkich uczonych, którzy rozwinęli naukę żydowską w Kazimierzu był Jakub Polak (zm. ok. 1532), założyciel pierwszej akademii talmudycznej − jesziwy. Od czasów rabina Jakuba Polaka, Kazimierz stał się głównym ośrodkiem judaizmu, nauki i kultury żydowskiej w Polsce. W okresie tzw. "złotego wieku", do 1648 roku, w Kazimierzu działali najwybitniejsi żydowscy uczeni. Mosze Isserles (1520?-1572),znany także jako Remu którego najsławniejszym dziełem jest komentarz do kodeksu prawa religijnego Szulchan aruch, zwany  Mappah. Jego imieniem nazwana została także synagoga przy ulicy Szerokiej 40, która obecnie jest synagogą gminną. Inne ważne postaci, które swą obecnością uczyniły z Kazimierza centrum studiów żydowskich to: rabin i kabalista Natan Spira (1585-1633), zwany także (od tytułu swego dzieła) Megale amukot; rabin Joel Sirkes (zm. 1640), wybitny znawca prawa religijnego, halachista, znany pod akronimem BaCh − od tytułu swego komentarza Bait chadasz − oraz Jom Tow Lipmann Heller (1578-1654), kabalista i autor komentarzy do Talmudu i wielu innych.

Od pierwszej połowy XVI w. w Kazimierzu działały także pierwsze w Polsce drukarnie, gdzie drukowano książki w języku hebrajskim i jidysz. Gmina żydowska Kazimierza była wzorem dla pozostałych gmin żydowskich w Królestwie − wydany w 1595 roku statut gminy w Kazimierzu wytyczał granice prawne wielu innym gminom w Polsce. O bujnym rozwoju społeczności żydowskiej w XVI i XVII wieku świadczą również wybudowane w tamtym okresie trzy nowe synagogi. Warto także dodać, że w tym czasie oprócz 6 synagog w Kazimierzu istniało jeszcze wiele mniejszych domów modlitw.

Schyłek okresu świetności

Na pogorszenie sytuacji społeczności żydowskiej Kazimierza wpłynęło kilka czynników, m.in.: przeniesienie stolicy z Krakowa do Warszawy oraz wojny − szczególnie powstanie Chmielnickiego i potop szwedzki, w czasie którego doszło do grabieży majątku zamieszkujących Kazimierz Żydów.

Wśród krakowskich-kazimierskich Żydów występowały wszystkie tendencje i ruchy religijne znane w diasporze aszkenazyjskiej. W drugiej połowie XVII wieku, w czasach kryzysu, dotarły do Kazimierza echa działalności mesjasza Sabataja Cwi, który zyskał wśród tutejszych Żydów wielu zwolenników. Tę gorączkę mesjańską odnotowano w wielu źródłach, a na jej echa można natrafić jeszcze dzisiaj dokładnie wczytując się w teksty inskrypcji w synagodze Izaaka.

W XVII wieku wśród społeczności żydowskiej Kazimierza zaczynały być też widoczne wpływy idei haskali − żydowskiego oświecenia oraz chasydyzmu. Oba te ruchy w początkowym okresie są tępione jako heretyckie. Najpierw na rynku miasta żydowskiego spalono „Biblię” w tłumaczeniu Mojżesza Mendelsshona − którą traktowano jako symbol haskali. Natomiast w 1785 roku chasydów obłożono klątwą, którą publicznie ogłoszono w Synagodze Starej. Wraz z upadkiem Rzeczypospolitej osłabła pozycja kahału (gminy) i wkrótce chasydyzm zaczął się rozwijać ze wzmożoną siłą, pod przywództwem Kalmana Epsteina (którego grób znajduje się na cmentarzu przy ul. Miodowej).

Pod zaborami

W latach 1772-76 Kazimierz znalazł się pod okupacją austriacką, Kraków zajęto w 1776 roku. W tych dwóch miastach żyło wtedy ok. 4100 Żydów (ok. 17% ludności).W 1802 roku Kraków i Kazimierz zostały połączone w jeden organizm miejski. Władze austriackie nie respektowały wcześniejszych przywilejów i statutów, którymi posługiwali się Żydzi.

W pierwszej połowie XIX wieku Kraków zmieniał swój status prawny, stając się raz częścią imperium habsburskiego, Księstwa Warszawskiego 1807-1815 i Rzeczypospolitej Krakowskiej 1815-1846. Wśród Żydów krakowskich dominowali wtedy Żydzi tradycyjni, ale coraz większą rolę zaczęli odgrywać chasydzi i zwolennicy postępu w judaizmie opowiadający się za integracją z polską kulturą. Przedstawiciele inteligencji żydowskiej zaczęli osiedlać się poza Kazimierzem.

Przełomowym wydarzeniem było objęcie przez Dow Bera Meiselsa (1798 - 1870),  urzędu rabina, który będąc religijnym tradycjonalistą opowiedział się po stronie polskich dążeń narodowych. Brał on udział w wielu wydarzeniach patriotycznych. W latach 40. XIX wieku zawiązało się także Stowarzyszenie Religijno-Cywilizacyjne, skupiające inteligencję żydowską dążącą do integracjonizmu i reformy religijnej (tzw. postępowcy). To właśnie w tym środowisku powstała idea budowy synagogi Tempel, która powstawała w latach 1860-1862 i powołania do życia Zboru Izraelitów Postępowych w Krakowie. Ta stosunkowo nieliczna elita społeczności żydowskiej pełniła w okresie do 1939 roku ważną rolę w zarządzie gminy. Jej członkowie reprezentowali też społeczność żydowską w radzie miasta.

Okres konfliktów wewnętrznych

Wiek XIX upłynął na konfliktach pomiędzy stronnikami ortodoksji a zwolennikami modernizacji, momentem kulminacyjnym był okres sprawowania funkcji kaznodziei w synagodze Tempel przez Szymona Dankowicza(1834-1910). Głosił on jako pierwszy swoje kazania w języku polskim oraz organizował w synagodze uroczystości patriotyczne z udziałem Żydów i chrześcijan.  Dzięki działalności postępowców coraz większe kręgi społeczności ulegały polonizacji.

Kolejny ważny okres rozpoczął się w 1897 r. wraz z przybyciem do Krakowa roku Ozjasza Thona (1870–1936), który początkowo pracował jako kaznodzieja, a potem rabin synagogi Tempel i przyniósł do Krakowa ideologię syjonistyczną. Thon w swojej działalności podkreślał, iż syjonizm powinien rozwijać się razem z patriotyzmem i umiłowaniem dla kraju zamieszkania. Z biegiem czasu stał się on niekwestionowanym przywódcą krakowskich Żydów. Pełnił wiele funkcji, nie tylko w Krakowie − był m.in. posłem w Sejmie II Rzeczypospolitej, gdzie walczył o prawa narodowe dla Żydów. W Krakowie był zaangażowany w wiele przedsięwzięć m.in. takich jak.: utworzenie polskojęzycznego dziennika "Nowy Dziennik", Gimnazjum Hebrajskiego,  czy Biblioteki Ezra.

Dwudziestolecie międzywojenne    

Na przełomie wieków XIX i XX liczba Żydów w Krakowie wzrosła do 25 000, co stanowiło ok. 28 % całej populacji. W późniejszym okresie liczba żydowskich mieszkańców miasta wynosiła ok. 25% mieszkańców, w 1931 roku było to 56 000. Większość Żydów wciąż zamieszkiwała na Kazimierzu, ale znaczna liczba przenosiła się także do centrum miasta, gdzie również zakładano nowe synagogi i domy modlitwy, na przykład przy ulicach Grodzkiej i Szpitalnej. W okresie międzywojennym powstało wiele nowych inicjatyw kulturalnych i społecznych. Na uwagę zasługuje powstanie Gimnazjum Hebrajskiego z wykładowymi językami hebrajskim i polskim oraz szkoły dla ortodoksyjnych dziewcząt Beis Jakow, które zainicjowała  w Krakowie Sara Szenirer. Beis Jakow szybko przerodziły się w sieć szkół, a w Krakowie przy ul. Stanisława utworzono seminarium kształcące nauczycieli w duchu wierności tradycji.

 W Krakowie w okresie międzywojennym działały wszystkie najważniejsze ugrupowania religijne, społeczne i polityczne, które przyczyniły się do stworzenia w mieście unikatowej mieszanki kultury żydowskiej w językach jidysz, hebrajskim i polskim. Kraków zyskał przy tym opinię najważniejszego ośrodka polonizacji kultury żydowskiej. W czasie spisów powszechnych odsetek osób pochodzenia żydowskiego przyznających się do używania języka polskiego był najwyższy ze wszystkich dużych miast w Polsce. Niestety ten proces rozkwitu kultury żydowskiej i akulturacji został brutalnie przerwany przez Zagładę.

 

Autor: dr hab. Michał Galas

Na podstawie: Hanna Zaremska, „Żydzi w średniowiecznej Polsce. Gmina krakowska”, Warszawa 2011; Majer Bałaban, „Historia Żydów w Krakowie i na Kazimierzu 1304-1868”, tom I-II, Kraków 1931; „Polin. Studies in Polish Jewry”, vol. 23. “Jews in Kraków”, red. Michał Galas, Antony Polonsky, Oxford 2011.