Misteria Paschalia i wydarzenia towarzyszące

Muzyka sakralna we współczesnym świecie

Przygotowując program tegorocznego festiwalu, Krakowskie Biuro Festiwalowe wiele czasu poświęciło na rozmowy o pierwotnej funkcji i kontekście istnienia muzyki, która zostanie zaprezentowana podczas festiwalu. Muzyka towarzyszyła liturgii od najwcześniejszych wieków. Tworzyli ją najwięksi mistrzowie i to właśnie ich praca na tym gruncie była motorem najważniejszych zmian w muzyce. To na jej gruncie przez wiele wieków dokonał się rozwój tej sztuki — od monodycznego chorału, przez najwcześniejsze formy wielogłosowości tj. organum, konduktus, motet, po skomplikowane formy polifoniczne. Od wieków muzyka była integralną częścią liturgii, a do jej jakości przykładano najwyższą wagę. Co więc się zmieniało? Jakie zasady rządzą dziś muzyką sakralną? Czym różni się muzyka liturgiczna od religijnej? Czy dzisiaj muzyka nadal jest istotną częścią liturgii, czy tylko uciążliwym często dodatkiem? Czy w szeregu dokumentów, które tak ściśle określają zasady obecności muzyki podczas nabożeństw, jest choć jeden zapis odnoszący się do jakości wykonania?

Wspólnie z Uniwersytetem Papieskim Jana Pawła II organizatorzy postanowili zadać te nie zawsze łatwe pytania. W Poniedziałek Wielkanocny o godz. 16.00 w Pałacu Biskupa Erazma Ciołka – oddziale Muzeum Narodowego w Krakowie odbędzie się na panel dyskusyjny, który poprowadzi Marek Zając, dziennikarz znany ze współpracy z „Tygodnikiem Powszechnym”, obecnie dyrektor telewizji Polsat Rodzina. A do dyskusji zaproszono grono wybitnych specjalistów i praktyków w tej dziedzinie z Polski i Włoch: ks. Vincenza Di Gregorio — przewodniczącego Papieskiej Rady Kultury, ks. Roberta Tyrałę, przewodniczącego Archidiecezjalnej Komisji ds. Muzyki Kościelnej, o. Nikodema Kilnara OSPPE – Krajowego Duszpasterza Muzyków Kościelnych, dr. Jakuba Kubieńca z Instytutu Muzykologii UJ, dr. Dinko Fabrisa (Università degli Studi della Basilicata, Matera) i dr Giuseppinę Crescenzo (Universität Frankfurt am Mein, Conservatorio di Sassari).

Związki polsko-włoskie i gdzie się podziały te źródła?

W roku, w którym świętujemy setną rocznicę nawiązania stosunków dyplomatycznych między Włochami a Polską, to zagadnienie wydaje się wręcz obowiązkowe. Rozkwit wymiany kulturalnej między krajami nastąpił w XVI wieku, kiedy włoska księżniczka Bona Sforza poślubiła polskiego króla Zygmunta I Starego. Wychowana w otoczeniu świetnych dzieł sztuki Bona sprowadziła wówczas do Krakowa włoskich mistrzów architektury, malarstwa i muzyki, wprowadzając Polskę w okres Złotego Wieku Jagiellonów. Intensywna wymiana kulturalna trwała także w następnych stuleciach, o czym świadczą zachowane w archiwach dokumenty z epoki. O rorantystach, włoskich muzykach i kompozytorach na polskich dworach, Marco Scacchim i włoskiej perspektywie związków kulturalnych między Polską a Włochami w Wielki Wtorek, 16 kwietnia, o godz. 17.00 w restauracji Fiorentina opowie dr Dinko Fabris, wykładowca Università degli Studi della Basilicata w Materze. 

Z nieco innej strony na ten sam temat spojrzy następnego dnia dr Aleksandra Patalas, dyrektor Instytutu Muzykologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, do którego organizatorzy zapraszają na godz. 16.00. Przeniesiemy się w pierwszą połowę XVII wieku, kiedy w Rzeczpospolitej działali kompozytorzy pochodzący z Półwyspu Apenińskiego, którzy wywarli istotny wpływ na kształt życia muzycznego w naszym kraju. Co dokładnie znaczy ta podręcznikowa formułka? Kim byli ludzie, którzy przybyli do Polski i tutaj tworzyli? Co ze źródłami? Jaki jest stan zachowania tego repertuaru i czy wiemy, jakie kompozycje zaginęły? Podczas wykładu zastanowimy się także, jakie nowinki artystyczne zaproponowali Włosi polskim odbiorcom i na ile zainteresowali się nimi lokalni twórcy. A na koniec ciekawostka — opowieść o tym, jak włoskie utwory świeckie przerabiano na religijne.

Pałeczkę przejmie dr Michał Jochymczyk, także z Instytutu Muzykologii UJ. Po krótkiej przerwie wróci on do tematu źródeł. Jak sam mówi, festiwal Mistera Paschalia, który poświęcony jest przede wszystkim dziełom religijnym epoki baroku, jest znakomitą okazją do refleksji nad muzyką rozbrzmiewającą w kościołach i klasztorach dawnej Rzeczpospolitej. Tematem wykładu będzie życie muzyczne XVII i XVIII wieku, twórczość wybranych kompozytorów-zakonników, a także same źródła muzyczne, zarówno te zachowane do naszych czasów, jak i zaginione. Zastanowimy się również, z jakimi wyzwaniami mierzą się dziś muzycy i muzykolodzy odkrywający dla nas, słuchaczy dawny repertuar i przygotowujący go do wykonania.

Pasmo literackie

Dwukrotnie w ciągu roku liturgicznego odczytywana jest Męka Naszego Pana Jezusa Chrystusa – w Niedzielę Palmową oraz w Wielki Piątek. Podobnie jak sama historia, postaci tego misteryjnego dramatu są dobrze znane: Jezus, Piłat, Barabasz, Judasz... Wiemy, jaką rolę odegrały, co stało się za ich sprawą, a także – co stało się z nimi. Jednak wielu pisarzy – w tym Anatole France, Michaił Bułhakow czy Jorge Luis Borges – upominało się o wyjście poza granice liturgicznego przekazu, nie zgadzając się z jego obrazem. W Niedzielę Palmową, 14 kwietnia Kraków Miasto Literatury UNESCO i festiwal Misteria Paschalia zapraszają na godzinę 17:00 do księgarni De Revolutionibus na rozmowę Magdaleny Barbaruk z Dariuszem Czają, która otworzy pasmo literackie. Jej tematem będzie napięcie, które rodzi się między misterium a historią, między postacią wyprofilowaną przez tekst ewangeliczny a postacią rzeczywistą, między tym, w co wierzymy, a tym, co wiemy lub wiedzieć powinniśmy.

Centralnym doświadczeniem misterium paschalnego jest męczeństwo Chrystusa. Jaki jest jego sens? Dlaczego Bóg zgodził się na mękę swego Syna? Do czego było ono Bogu potrzebne? Jaki jest sens cierpienia we współczesnym świecie? Nie tylko z punktu widzenia religii, ale też z perspektywy reportażu, który często upomina się o pokrzywdzonych. Czy religia i reportaż mogą zmienić ich los? Czy ich interwencja może położyć kres cierpieniu, a przynajmniej przywrócić cierpiącym godność? I wreszcie: jak poradzić sobie z sytuacją, w której długotrwały ból wreszcie ustępuje? Na te niezwykle trudne pytania, z którymi niemal każdy mierzy się choć raz w życiu, spróbują odpowiedzieć ks. Adam Boniecki i Katarzyna Kubisiowska, z którymi będziemy mogli się spotkać w Wielki Wtorek, 16 kwietnia, o godz. 16.00. Już wkrótce ujawnimy lokalizację tego niezwykłego spotkania przedświątecznego.

I wreszcie w Wielki Czwartek, w dzień rozpoczynający obchody Triduum Paschalnego, Grzegorz Jankowicz i Zbigniew Mikołejko zapraszają na godzinę 17.00 do księgarni Karakter na rozmowę o nieodzownym elemencie każdego święta – rytuale. W jaki sposób kształtował się rytuał wielkanocny? Jakie były jego religijne i kulturowe źródła? Jakie rytuały pogańskie zaadaptował? Od jakich próbowano go za wszelką cenę odróżnić? Jak powstały wielkanocne zwyczaje? Dlaczego atrybutami tego święta są symbole związane z wiosennym rozkwitem życia? Jaką formę przyjmował w różnych okresach historycznych?

Mistrz Monteverdi

Wielki Czwartek upłynie pod znakiem słowa pisanego: tego samego dnia czeka nas jeszcze jedno spotkanie z literaturą. O godz. 18.00 w foyer Centrum Kongresowego ICE Kraków (II piętro) o swojej nowej książce „Claudio Monteverdi” i jej bohaterze opowie Ewa Obniska. Jedyna na polskim rynku monografia włoskiego kompozytora jest owocem wielkiej fascynacji autorki jego twórczością, zaś portret i dorobek tego wielkiego mistrza został przedstawiony tu na tle epoki zmierzchu renesansu i narodzin ery baroku. Jakim człowiekiem był Monteverdi? Jaką rolę odegrały jego wysoce zindywidualizowane kompozycje – tak odmienne od dzieł współczesnych mu artystów? Skąd bierze się ich głęboka emocjonalność, duchowość i uniwersalizm? W historyczno-muzyczną podróż na północ Włoch zabiorą nas Ewa Obniska i prowadząca spotkanie Klaudia Baranowska. Książkę wydaną przez PWM – pozycję obowiązkową dla miłośników muzyki dawnej – będzie można nabyć podczas festiwalu.

Tarantella

W Poniedziałek Wielkanocny, 22 kwietnia Sala Audytoryjna im. Krzysztofa Pendereckiego w ICE Kraków zamieni się w ulice Neapolu – przeniesiemy się w sam środek tradycyjnej „Festa Napoletana”. Niejednemu z nas nogi same zaczną tańczyć i zapragniemy dołączyć do zabawy. Na szczęście dzięki współpracy ze Stowarzyszeniem Rozstaje i Festiwalem EtnoKraków/Rozstaje będziemy mieli ku temu okazję. Tegoroczny festiwal nie kończy się bowiem wraz z ostatnim koncertem. W niedzielę, 28 kwietnia zapraszamy na godz. 18.00 do klubu Strefa na warsztaty taneczne, których tematem będą dwa tańce tradycyjne południowych Włoch: pizzica (region Apulia) oraz tammurriata (region Kampania). Należą one do rodziny tak zwanej tarantelli, cieszącej się ogromną popularnością.  Tańczone są w parach, a ruch tancerzy oraz rytm bębnów (w niektórych przypadkach także i śpiew) są ze sobą splecione nierozerwalnie, tworząc ciągły dialog między muzykami a tańczącymi. Warsztaty poprowadzi Chiara Scarfato, a muzykę zapewni Andrea Tios.

Zaraz po warsztatach na godz. 20.00 zapraszamy na Addhrai, czyli wieczór z tradycyjną muzyką włoską i tańcami południowych Włoch. Grupa Addhrai zagra tarantelle, pizziki, tammuriaty, pieśni z Sycylii, Apulii, Kampanii, Bazylikaty i Lacjum – muzykę do tańca, kołysanki i pieśni o miłości. Mianem tarantelli określa się zarówno lokalne jej odmiany z Kalabrii, Sycylii, Gargano, jak i najpopularniejsze jej formy, jak np. pizzica z Salento. Według powszechnego przekonania „pizzicu” (ugryzienie) tarantuli wywołuje wahania nastroju, a nawet stan głębokiej depresji, który może zostać uleczony jedynie poprzez taniec. Osoba ugryziona przez tarantulę tańczy do rytmu tamburynu, wchodząc w ten sposób w uzdrawiający trans. Z Salento pochodzą także wykonywane przez Addhrai piękne pieśni w griko salentino, bardzo starym dialekcie, który przypomina o sięgającej niegdyś tych terenów antycznej Wielkiej Grecji. Bardzo stare korzenie ma również tammurriata, związana z folklorem regionu Kampanii i Neapolu. Ten żywiołowy i zmysłowy taniec opiera się na grze zalotów w rytmie nacchere (kastanietów) i tammorry – bębna, któremu zawdzięcza swoją nazwę. Repertuar sycylijski będą natomiast reprezentować tarantelle, ale także przejmujące pieśni niezwykłej ludowej śpiewaczki Rosy Balistreri.

Wstęp na wszystkie wydarzenia towarzyszące Festiwalu Misteria Paschalia jest bezpłatny.