Urbs celeberrima – Kraków, miasto najsłynniejsze

Legendarny założyciel miasta – król Krak, jego córka Wanda i smok wawelski to bohaterowie kroniki autorstwa Wincentego Kadłubka, krakowskiego biskupa z początku XIII wieku. Ich podobizny znajdujemy w popularnych w całej Europie w XVI i XVII-wieku dziełach historiografów. Wizerunki historycznych władców Polski skompletowano w pierwszej drukowanej w 1521 roku Kronice Polaków Macieja z Miechowa, profesora krakowskiego uniwersytetu.

Niewielki drzeworyt przypomina postać Bolesława Wstydliwego, księcia sandomierskiego i krakowskiego, sprawcy lokacji Krakowa na prawie magdeburskim w 1257 roku. Wytyczono wówczas rynek o boku ok. 200 metrów i – w układzie szachownicowym – 10 prostopadłych ulic i jedną, ukośnie wychodzącą z niego ulicą Grodzką – pamiątkę po wcześniejszym kształcie położonej pod Wawelem osady. Dokument lokacyjny wymienia świadków i uczestników tego wydarzenia – reprezentują ich na wystawie odlewy ich pieczęci, wykonane w końcu XIX wieku przez krakowskich historyków.

Walki książąt piastowskich o władzę, w rozdrobnionym wskutek tzw. „testamentu Bolesława Krzywoustego” państwie (1138 roku), doprowadziły do zburzenia systemu władzy senioralnej, ale walczono przede wszystkim o Kraków. Do 1320 roku władzę w dzielnicy krakowskiej sprawowało ponad 30. książąt, niektórzy po dwa razy, wskutek przegrania walk z konkurentami. Ostatecznie tron krakowski objął Władysław Łokietek, przypieczętowawszy zjednoczenie kraju koronacją w katedrze krakowskiej na Wawelu. Do 1734 roku, przez ponad 400 lat,  odbyło się  w Krakowie 35 koronacji  królewskich.

Biskupstwo krakowskie powstało w 1000 roku na Zjeździe Gnieźnieńskim, na podstawie bulli papieża Sylwestra II. Obejmowało całe terytorium Małopolski, należało do najrozleglejszych w Europie. Jednym z patronów kościoła krakowskiego został biskup Stanisław ze Szczepanowa – zabity w 1079 roku w sporze z królem Bolesławem Śmiałym (Szczodrym) i kanonizowany w 1253 roku. W krakowskiej katedrze pochowano większość polskich królów i biskupów krakowskich. Najstarsze pieczęcie katedry krakowskiej pochodzą z początków XIII wieku, obok nich prezentujemy odlewy pieczęci biskupów krakowskich, którzy w okresie staropolskim otrzymali godność kardynałów. W Krakowie żyło i działało kilkanaście osób uznanych za błogosławionych i wyniesionych na ołtarze, jak biskupi: Stanisław ze Szczepanowa, Wincenty Kadłubek, Iwo Odrowąż, Prandota z Białaczewa  czy z rodów królewskich: księżna Kinga, królowa Jadwiga, królewicz Kazimierz Jagiellończyk, a także patron uniwersytetu: Jan z Kęt (Kanty), któremu poświęcono liczne utwory panegiryczne.

Ostatni Piast na polskim tronie – król Kazimierz Wielki powołał w 1364 roku pierwszy polski uniwersytet, najpierw zwany Akademią Krakowską, od 1817 roku – Uniwersytetem Jagiellońskim. Po śmierci króla, pozbawiony opieki swego fundatora, podupadł, ale dzięki królowej Jadwidze Andegaweńskiej, już po jej śmierci, nastąpiła jego reaktywacja w 1400 roku. Przy kolegiach powstawały zbiory pomocy naukowych – przede wszystkim biblioteki, które dzisiaj tworzą ogromny zasób Biblioteki Jagiellońskiej, a złożyły się nań w dużym stopniu prywatne księgozbiory profesorów. Innymi pamiątkami po profesorach są słynne instrumenty astronomiczne, służące obserwacjom prowadzonym przez nauczycieli, m.in. Mikołaja Kopernika. Działalność uniwersytetu wspomogły od początku XVI wieku krakowskie drukarnie – ich edycje podręczników, prac naukowych, tekstów autorów antycznych i humanistycznych – służyły i profesorom, i studentom.

Król Kazimierz Wielki powołał w 1356 roku Sąd wyższy prawa magdeburskiego na zamku w Krakowie. Sąd działał do 1791 roku, do uchwalenia Konstytucji 3 maja. Królewski edykt zniósł zależność miejskiego sądownictwa w Małopolsce od sądu magdeburskiego i ulokował jego główną siedzibę w Krakowie. Jednocześnie ustanowił jako odwoławczy Sąd Sześciu Miast, trzecią, najwyższą instancję w sądownictwie miejskim, złożoną z komisarza królewskiego oraz przedstawicieli z miast królewskich: Krakowa, Kazimierza, Bochni, Wieliczki, Sącza i Olkusza. Wyroki tego sądu nie podlegały już dalszym odwołaniom, ogłaszane były w formie edyktów królewskich jako obowiązujące w całym królestwie. O działalności tych sądów przypominają opracowania praktyki sądowniczej autorstwa Bartłomieja Groickiego z XVI wieku i odlewy pieczęci obu sądów oraz cechów rzemieślniczych, czuwających nad prawidłowym funkcjonowaniem wytwórstwa towarów wszelkiego rodzaju.

W 1794 roku Kraków był miejscem inauguracji powstania kościuszkowskiego – Magistrat Miasta wzywał obywateli do obrony…

Najstarszy widok Krakowa pochodzi z XV wieku, przez kolejne stulecia wykonano ich wiele, ale dopiero z końca XVIII i początku XIX wieku pochodzą szczegółowe plany wykonywane na potrzeby wojska lub na polecenie władz miasta. Ukazują stopniowy rozwój miasta, które włączyło w swoje granice liczne wsie i wyznaczyło nowe szlaki komunikacyjne – do dzisiaj stanowiące główne arterie Krakowa.