Rok 2015 udany dla Miasta Literatury UNESCO

Świętujemy literaturę każdego dnia

Ideą przewodnią programu Miasto Literatury UNESCO jest integrowanie życia literackiego miasta w całej jego różnorodności. Okazją są dla tego zarówno duże festiwale, organizowane w ramach powiększającej się z roku na rok sieci partnerstw, jak i codzienne działania łączące we wspólnym celu miasto, biblioteki i organizacje pozarządowe, programy uzupełniające działalność niezależnych wydawców i księgarzy oraz popularyzujące twórczość lokalnych pisarzy, tłumaczy, krytyków i wszelkich innych środowisk związanych bezpośrednio z literaturą. Razem promujemy książki i czytelnictwo jako niezastąpioną część naszego życia, a także inspirujemy systemowe działania wspierające lokalny rynek książki!
Z 2015 roku zapamiętamy zwłaszcza odbywający się już po raz siódmy październikowy Festiwal Conrada. Festiwal organizowany z Fundacją Tygodnika Powszechnego po raz kolejny pobił rekord frekwencji. W 150 spotkaniach, dyskusjach, warsztatach, wykładach, projekcjach i wystawach wzięło udział ponad 20 000 uczestników. Prawdziwe tłumy przyciągnęła tegoroczna laureatka Nagrody Nobla, Swietłana Aleksijewicz, której najważniejsze wyróżnienie w świecie literatury przyznano dosłownie dwa tygodnie przed rozpoczęciem festiwalu. O dobrej kondycji literatury świadczy fakt, że publiczność z trudem mieściła się w festiwalowych przestrzeniach także w trakcie spotkań z innymi gwiazdami: Jonathanem Franzenem, Hanną Krall, Wiesławem Myśliwskim, Olgą Tokarczuk czy Hoomanem Majdem. Jak co roku obok spotkań z czołowymi pisarzami odbyły się pasma tematyczne: cykl wystaw, warsztaty pisania gier komputerowych ze scenarzystami Wiedźmina 3, pasmo dziecięce, szkolenia dla bibliotekarzy w ramach programu BIBA oraz seria spotkań i dyskusji pod hasłem „Przemysły książki”, w których wzięli udział m.in. Magdalena Parys i Mariusz Szczygieł, a także tłumacze i przedstawiciele branży wydawniczej.
Równolegle z Festiwalem Conrada odbyły się Międzynarodowe Targi Książki. Była to już 19. – i tradycyjnie rekordowa edycja najważniejszej targowej imprezy w kraju. Ze swoimi ulubionymi autorami spotkało się blisko 70 tysięcy zwiedzających. Na targach stawiło się 700 wystawców z 27 krajów, a także ponad 700 autorów z Polski i zagranicy.
Równie udany był odbywający się w maju poetycki Festiwal Miłosza organizowany wspólnie z Fundacją Miasto Literatury, w ramach którego odbyło się kilkadziesiąt wydarzeń, do Krakowa zawitało kilkudziesięciu gości polskich i zagranicznych. Owocem wydarzenia było 8 festiwalowych publikacji – tomików poetów goszczących na Festiwalu, przygotowanych we współpracy z czołowymi polskimi wydawcami, m. in. nieznane wcześniej w Polsce wiersze Roberta Hassa, Charlesa Simica, Ruth Padel, Marie Lundquist i Kornelijusa Platelisa. W 2015 po raz pierwszy festiwalowi towarzyszył Festiwal Literatury dla Dzieci, zainicjowane w Krakowie, ogólnopolskie wydarzenie promujące czytelnictwo i aktywny kontakt z wartościową literaturą dziecięcą wśród najmłodszych, organizowane także równolegle w Warszawie, Gdańsku i Wrocławiu.
Po raz pierwszy byliśmy też obecni na Festiwalu Kultury Żydowskiej ze specjalnym programem literackich wydarzeń. Wielbicieli literatury zaprosiliśmy na spotkania m.in. z Filipem Springerem, Marcinem Wichą, Wojciechem Bonowiczem i Dominiką Słowik. Najmłodsi wzięli udział w specjalnych warsztatach plastycznych, a seniorów zaprosiliśmy na warsztaty pisania. Zorganizowaliśmy też spacer po Kazimierzu, w czasie którego zajrzeliśmy do zakamarków dzielnicy w poszukiwaniu najciekawszych miejsc związanych z literaturą. Przez cały czas trwania Festiwalu na widzów czekała również specjalna czytelnia, którą wypełniło 700 książek przekazanych przez wydawców z całego kraju.
Warto wspomnieć również o innych wspieranych przez nas inicjatywach festiwalowych, których kolejne edycje odbyły się z sukcesem w ubiegłym roku, takich jak Międzynarodowy Festiwal Literacki Ha!wangarda poświęcony literaturze eksperymentalnej, oraz Krakowski Festiwal Amatorów Strachu, Obrzydzenia i Niepokoju KFASON.

Rozwijamy związki literatury z nowymi technologiami

Już po raz trzeci zorganizowaliśmy akcję promującą e-czytelnictwo, dzięki której ludzie spotykali się z literaturą dosłownie na ulicy, wypożyczając za darmo bestsellerowe e-booki na przystankach komunikacji miejskiej. Tym razem Czytaj PL! objęła 6 największych miast Polski – w sumie 300 przystanków komunikacji miejskiej w Krakowie, Gdańsku, Katowicach, Poznaniu, Warszawie i Wrocławiu, zyskując dzięki temu rangę największej akcji promującej czytelnictwo w kraju. O wielkim sukcesie akcji świadczą wyniki. Sama aplikacja została pobrana 10000 razy, a czytelnicy wypożyczyli 20 000 e-booków i ich fragmentów. Czytaj PL! odbiło się szerokim echem w ogólnopolskich i lokalnych mediach, gdzie pojawiło się łącznie kilkaset materiałów na temat akcji – nie wspominając o tysiącach pozytywnych komentarzy samych czytelników w mediach społecznościowych.
W 2015 roku kolejne kilkadziesiąt ławek w centrum Krakowa znalazło swoich literackich patronów w ramach projektu Kody Miasta. Wśród wyróżnionych znaleźli się m.in. Helena Modrzejewska, Andrzej Bursa, Tadeusz Kantor, Izabela Sowa, ksiądz Józef Tischner czy Paweł Włodkowic. Łącznie od początku trwania projektu na krakowskich Plantach pojawiło się już ponad 160 literackich ławek, którym patronują najwybitniejsi twórcy związani z Krakowem. Wszystkie literackie ławki opatrzone zostały specjalnymi tabliczkami, na których obok nazwiska autora znalazł się również kod QR, prowadzący do multimedialnych treści o pisarzu.
Niewątpliwą nowością w życiu literackim były wydarzenia odbywające się pod szyldem BeaconValley hackathon: 24-godzinne programistyczne maratony, w czasie których programiści zasiedli do tworzenia aplikacji wspomagających kulturę i wykorzystujących beacony (urządzenia rewolucjonizujące obecnie świat nowych technologii). W roku 2015 odbyły się dwie odsłony tego wydarzenia, krakowska i światowa, z udziałem miast partnerskich: Nowego Jorku, Londynu i Guadalajary. Informatycy licznie odpowiedzieli na wyzwanie, a owocem hackathonów jest m.in. zrealizowany podczas Festiwal Conrada projekt „Cała naprzód” - pierwsza gra miejska w przestrzeni Krakowa wykorzystująca beacony.
Interesującym wydarzeniem jesieni 2015 roku była również premiera gry planszowej Kacper Ryx i król żebraków, opartej na motywach serii detektywistycznej Mariusza Wollnego. Środki na produkcję pod patronatem Krakowa – Miasta Literatury UNESCO udało się zebrać dzięki akcji crowdfundingowej na portalu Wspieram.to. Gratulujemy!

Promujemy literackie dziedzictwo Krakowa w filmach

Istotną częścią naszych działań jest inspirowanie oraz wspieranie wartościowych produkcji filmowych odwołujących się do Krakowa i jego literackiej tożsamości. Tylko w ubiegłym roku dzięki mechanizmom Krakow Film Commission i Regionalnego Funduszu Filmowego w Krakowie zrealizowano Czerwonego Pająka w reżyserii Marcina Koszałki – film na kanwie powieści Marty Szreder o elektryzującej Kraków w latach 60. XX wieku postaci Karola Kota. Zakończono również zdjęcia do filmu dokumentalnego o Jerzym Pilchu w reżyserii Adama Lewandowskiego, a w 2016 roku z okazji 20. rocznicy przyznania literackiej nagrody Nobla Wisławy Szymborskiej odbędzie się premiera filmu o najsłynniejszej krakowskiej poetce.

Wzmacniamy lokalny rynek książki i kulturotwórczą rolę czytelnictwa

Wiele uwagi poświęciliśmy wzmocnieniu lokalnego sektora rynku książki, współtworząc ogólnokrajową debatę nad jego przyszłością. Bogactwo i różnorodność działających w Krakowie małych, niezależnych wydawnictw i księgarni to prawdziwe atuty naszego miasta. W roku 2015 skupiliśmy się szczególnie na inicjatywach wspierających lokalne czytelnictwo i małe stacjonarne księgarnie jako centra kultury oraz miejsce kształtowania nawyków czytelniczych. W ramach akcji Czytaj lokalnie, która objęła niemal 40 krakowskich księgarń, przygotowaliśmy designerskie torby promujące zakupy w niezależnych księgarniach. Aby otrzymać torbę, należało zakupić przynajmniej trzy książki w jednej z księgarń biorących udział w akcji. Uzupełnieniem projektu był cykl wywiadów ze znanymi postaciami związanymi z wybranymi krakowskimi księgarniami i antykwariatami – De Revolutionibus, Bonobo, Massolitem, Pod Globusem, Lokatorem, Ha!artem, Matrasem przy Rynku Głównym i antykwariatem Rara Avis przy ul. Szpitalnej. O tym, dlaczego warto odwiedzać i wspierać takie miejsca, opowiedzieli m.in.: Tomasz Pindel, Mateusz Pakuła, Zośka Papużanka, Ziemowit Szczerek, Wojciech Bonowicz i profesor Aleksander Krawczuk.
Rok 2015 był także przełomowy ze względu na uchwały Rady Miasta przygotowane z myślą o księgarniach. Rada zaktualizowała uchwałę o branżach chronionych, dołączając do niej zapisy korzystne dla rozwoju księgarń i uprawniając księgarnie o profilu wielofunkcyjnym do ulgowych czynszów w ramach lokali miejskich. Zainspirowaliśmy też i przygotowaliśmy wspólnie z Wydziałem Kultury miejski konkurs dla fundacji i NGO-sów, dofinansowujący projekty kulturalne (np. cykle spotkań, warsztatów), odbywające się w księgarniach. Obie uchwały są ważnym impulsem dla życia literackiego w Krakowie i nieocenionym wsparciem dla lokalnego czytelnictwa.
W lipcu 2015 Rada Miasta Krakowa dyskutowała również nad uchwaleniem rezolucji popierającej ustawę o stałej cenie książki w kształcie zaproponowanym przez Polską Izbę Książki. Rozwiązanie uprawniające wydawców do stosowania jednolitej ceny książkowych nowości na okres jednego roku, stosowane z powodzeniem od lat w wielu krajach zachodniej Europy celem zrównoważenia krajowego rynku książki, wzmocnienia konkurencji jakościowej pomiędzy wydawnictwami i księgarniami oraz popularyzowania czytelnictwa i dostosowania cen książek do możliwości finansowych czytelników wzbudziło gorącą debatę wśród radnych, którzy odłożyli na przyszłość ostateczną decyzję o uchwaleniu rezolucji. Merytoryczny poziom argumentów, jak i sama refleksja zapoczątkowana spotkaniem radnych dowodzi jednak najlepiej, że książka i czytelnictwo w Krakowie to tematy najpilniejszej uwagi i wspólnej troski!
Angażowaliśmy się również w przedsięwzięcia kluczowe dla rozwoju bibliotek, które są filarem czytelnictwa i najbardziej egalitarną formą dostępu do kultury. Wspólnie z Instytutem Książki zorganizowaliśmy w kwietniu konferencję Biblioteka 2020, czyli nowe wyzwania dla bibliotek publicznych, otwierającą dwuletni program konferencji pod nazwą Biblioteka Nowa, których celem jest wypracowanie założeń i kierunku rozwoju polskich bibliotek publicznych. Wzięli w niej udział najwybitniejsi eksperci w tej dziedzinie z Danii, Francji, Niemiec i Wielkiej Brytanii. Ich prezentacji wysłuchało blisko dwustu przedstawicieli bibliotek wojewódzkich i władz samorządowych z całego kraju.
W ramach Festiwalu Miłosza odbyła się wreszcie uroczysta gala konkursu Czytelnik Roku, organizowanego przez krakowskie biblioteki miejskie. W trzech kategoriach wiekowych wyłoniono czytelników, którzy wypożyczyli w 2014 roku najwięcej książek. Warto dodać, że szczyci się Kraków od lat jednym z najwyższych w Polsce wskaźników wypożyczeń na jednego mieszkańca. To łącznie 2 mln wypożyczonych książek łącznie. Tak trzymać!

Wspieramy literackie debiuty i programy edukacyjne

Rok 2015 był w sposób szczególny poświęcony debiutantom i wsparciu ich pierwszych kroków na rynku literackim. Zainaugurowaliśmy trzy ważne inicjatywy, koncentrujące się na kolejnych etapach literackiej drogi początkujących pisarzy. Podczas Festiwalu Conrada, w trakcie uroczystej gali zwieńczonej wykładem Jonathana Franzena, po raz pierwszy w historii przyznaliśmy Nagrodę Conrada – ogólnopolskie wyróżnienie dla debiutantów. W roku 2015 nagrodę w wysokości 30.000 zł otrzymała Liliana Hermetz z opublikowaną przez wydawnictwo Nisza Alicyjką – opowieścią o budowaniu swojej tożsamości wobec trudnej relacji matki i córki. Częścią Nagrody Conrada jest również miesięczny pobyt rezydencjalny zapewniany przez Instytut Książki, który w ubiegłym roku przeniósł się do nowej siedziby w pięknie odrestaurowanej kamienicy przy ul. Zygmunta Wróblewskiego 6.
Nagroda Conrada uzupełnia program krakowskich nagród literackich, na który składa się również Nagroda im. Wisławy Szymborskiej, Nagroda im. Kazimierza Wyki za osiągnięcia w dziedzinie krytyki literackiej, teatralna Nagroda im. Stanisława Wyspiańskiego oraz przyznawana w ramach Międzynarodowych Targów Książki w Krakowie Nagroda im. Jana Długosza.
Drugim elementem strategii wspierania początkujących pisarzy jest inicjatywa Instytutu Książki i Fundacji „Tygodnika Powszechnego” pod nazwą Promotorzy Debiutów, której celem jest finansowe wsparcie wydawnictw  publikujących książki początkujących autorów. Każdy z jego laureatów otrzymał nagrodę pieniężną w wysokości 10 000 złotych na pokrycie kosztów związanych z wydaniem książki debiutanta. W edycji 2015 jury wyłoniło pięciu Laureatów Nagrody Głównej. Dodatkowo wyłoniono Laureata Nagrody Specjalnej Krakowa Miasta Literatury UNESCO, którym zostało Wydawnictwo Lokator za książkę Tomasza Wiśniewskiego O pochodzeniu łajdaków. Fundatorem nagrody jest Krakowskie Biuro Festiwalowe.
Trzecim elementem programu wsparcia dla debiutantów był organizowany po raz pierwszy Kurs Kreatywnego Pisania pod szyldem Miasta Literatury UNESCO. Zajęcia poprowadzili znakomici pisarze, m.in. autor kultowych kryminałów Marek Krajewski i nominowany do Paszportu Polityki 2014 Wit Szostak, a także specjaliści z branży wydawniczej: redaktorzy z największych wydawnictw, agenci literaccy, ekspert od PR i psycholog twórczości. Pierwsza edycja kursu cieszyła się olbrzymią popularnością – 15 uczestników zostało wyłonionych spośród ponad 100 zgłoszeń. Oprócz stacjonarnych zajęć we współpracy z portalem Lubimy Czytać przygotowaliśmy podręcznik kreatywnego pisania dostępny online, uzupełniony serią kilkudziesięciu filmów, w których czołowi polscy pisarze dzielą się sekretami pisarskiego rzemiosła. Projekt został zrealizowany dzięki dofinansowaniu Narodowego Centrum Kultury w ramach programu „Kultura – Interwencje”.
Literacka edukacja w Krakowie opiera się na otwarciu na wszystkie grupy wiekowe. Atrakcyjne i chętnie odwiedzane przez klasy szkolne warsztaty tworzenia ilustracji oraz cykl czytanek to stały element programu Festiwalu Literatury dla Dzieci, a kurs kreatywnego pisania SAGA dla seniorów organizuje z powodzeniem od lat Stowarzyszenie „Willa Decjusza”.
Nie zabrakło na krajowym rynku książki sukcesów pisarek i pisarzy związanych z Krakowem bądź wydawanych przez krakowskie wydawnictwa. Godny osobnego odnotowania debiut Dominiki Słowik (Atlas: Doppelganger, Znak), głośna Inna dusza pochodzącego z krakowskiego Kazimierza Łukasza Orbitowskiego, która przyniosła niedawno autorowi zasłużony Paszport „Polityki” w dziedzinie literatury, wreszcie spektakularne Księgi Jakubowe i nagroda Nike dla publikującej w tutejszym Wydawnictwie Literackim Olgi Tokarczuk – to tylko niektóre z dowodów na niezwykle udany sezon literacki pod Wawelem.

Rozwijamy refleksję nad prawami człowieka

W 2015 roku do grona literackich gości Krakowa w ramach stypendium ICORN, międzynarodowej sieci miast oferujących azyl pisarzom i obrońcom praw człowieka, dołączyła kolejna wybitna postać: Aslı Erdoğan. Turecka pisarka była już piątym stypendystą programu w jedynym polskim Mieście Literatury. Na przyznanie prestiżowego stypendium ICORN dla Erdoğan duży wpływ miały jej wysiłki na rzecz obrony praw ludności kurdyjskiej, sprzeciw wobec tortur, łamania praw człowieka w więzieniach i przemocy wobec kobiet. Z tego powodu pisarka wielokrotnie spotykała się z pogróżkami, była poddawana aresztowaniom i oskarżeniom. Organizatorami pobytu Erdoğan były Miasto Kraków, Krakowskie Biuro Festiwalowe i Stowarzyszenie Willa Decjusza, które pomogły jej realizować program stypendium i zapewniły miejsce pracy twórczej.
Wyjątkowym wydarzeniem było również przyznanie nagrody im. Sérgio Vieira de Mello, ustanowionej przez Stowarzyszenie „Willa Decjusza”  za działania na rzecz pokoju i dialogu między kulturami dr Pietro Bartolo, lekarzowi z włoskiej wyspy Lampedusa, który w ramach swojej pracy przyjął w ostatnich latach dziesiątki tysięcy uchodźców uciekających przed wojną, nędzą i głodem w swoich krajach. Spotkanie prowadzone przez Jarosława Mikołajewskiego, poetę i reportera, autora książki Wielki przypływ, przyciągnęło do księgarni De Revolutionibus tłumy zainteresowanych postacią heroicznego lekarza.

Promujemy polską literaturę za granicą

Ostatni rok stworzył też wyśmienitą okazję do promocji Polskiej kultury na arenie międzynarodowej, jaką była obecność Krakowa i Wrocławia w charakterze gości specjalnych na paryskim Salonie Książki. To największe targi książki we Francji i jedne z czołowych wydarzeń tego typu w Europie. W tym roku odwiedziło je ponad 200 tysięcy uczestników. Oba miasta promowały się na specjalnie zaprojektowanym w celu stoisku o powierzchni 200 metrów kwadratowych. Była to największa międzynarodowa prezentacja polskiej kultury od 15 lat! W 4 dni w 50 spotkaniach na polskim stoisku wzięło udział 100 gości i dziesiątki tysięcy czytelników zainteresowanych współczesną polską literaturą. 
Spotkania targowe zgromadziły w jednym miejscu absolutną czołówkę polskich pisarek i pisarzy: Joannę Bator i Olgę Tokarczuk, Artura Domosławskiego, Mariusza Szczygła i Wojciecha Tochmana, Iwonę Chmielewską i Joannę Olech, Zygmunta Miłoszewskiego i Marka Krajewskiego, Ewę Lipską, Tomasza Różyckiego i Ryszarda Krynickiego, a także dziesiątki innych gości, którzy zaprezentowali współczesną polską literaturę w całej różnorodności jej gatunków, stylów i konwencji. Długą listę autorów i gości specjalnych uzupełnili zasłużeni polscy i europejscy intelektualiści i ludzie kultury, polonofile i francuscy specjaliści w zakresie literatury Europy Środka – Jurij Andruchowycz, Daniel Beauvois, Norman Davies, Adam Michnik, Eric-Emmanuel Schmitt, Sylvie Germain, a także Roman Polański. W polskiej księgarni sprzedano tysiące książek. Stoisko naszego kraju odwiedzili także przedstawiciele najwyższych francuskich władz, w tym Prezydent Francji François Hollande, premier Manuel Valls, mer Paryża Anne Hidalgo, a także Ministrowie Kultury Francji i Polski – Fleur Pellerin i Małgorzata Omilanowska, które podpisały ważne deklaracje o wzajemnej współpracy.
O polskim programie prezentacji i oryginalności stoiska z zachwytem opowiadali francuscy wydawcy, media, a także przedstawiciele służb dyplomatycznych z Ambasadorem RP Andrzejem Byrtem na czele.  Obecność Polaków odnotowana została przez najważniejsze francuskie media, m.in. Le Monde, TV5, La Liberation, L’Express, Le Nouvel Observateur, Le Figaro i RFI. W sumie wydarzenie relacjonowało prawie 2000 dziennikarzy z całego świata!

Nowe miasta w rodzinie kreatywnej UNESCO

Na koniec udanego roku powitaliśmy 9 nowych Miast Literatury w Sieci Miast Kreatywnych UNESCO. Po latach starań tytułu doczekała się min. Barcelona, Lublana, Lwów i estońskie Tartu, a pobliskie Katowice stały się pierwszym w Europie Środkowej Miastem Muzyki UNESCO! Silną pozycję Krakowa w sieci podkreśla obecność naszego miasta w Komitecie Sterującym Miast Literatury, który zajmuje się ewaluacją aplikacji nowych miast do programu Miast Kreatywnych UNESCO.

Nie działamy sami!

Niesłabnące zainteresowanie, jakim w naszym mieście cieszy się literatura sprawia, że z optymizmem patrzymy w przyszłość i z jeszcze większym zapałem planujemy literackie przedsięwzięcia w 2016 roku. Najważniejsze wyzwania, jakie przynosi nowy rok obok kontynuacji już prowadzonych projektów, to przede wszystkim systematyczny rozwój oraz integracja bibliotek miejskich, a także intensywne prace przygotowawcze pod utworzenie Narodowego Centrum Literatury i Języka w Składzie Solnym na krakowskim Zabłociu. To pierwsza instytucja w Polsce mająca szanse skupić i wyrazić w jednym miejscu wielość literackich inicjatyw, jakie nadają ton życiu naszego miasta oraz kluczowe zobowiązanie wpisane w program Miasto Literatury UNESCO staraniem krakowskich środowisk literackich. W 2016 roku trafi również pod obrady Rady Miasta Krakowa projekt uchwały Kraków – Miasto Literatury UNESCO, powołującej w ramach miasta stały budżet na działania związane z promocją czytelnictwa oraz wspieraniem i dalszym aktywizowaniem lokalnych środowisk twórczych w dziedzinie literatury.
Program Miasto Literatury UNESCO to długoletni proces, z którego efektów mają szansę korzystać kolejne pokolenia krakowian. Działamy w ścisłym porozumieniu z różnorodnymi środowiskami literackimi miasta, pozostając otwarci na nowe, wartościowe inicjatywy wyrażające najlepiej tożsamość Krakowa jako Miasta Literatury.
Nieustannie podkreślamy, że nasze działania byłyby niemożliwe, gdyby nie wsparcie naszych licznych partnerów. Szczególnie dziękujemy Instytutowi Książki, Fundacji Tygodnika Powszechnego, Fundacji im. Wisławy Szymborskiej, Fundacji Miasto Literatury, Fundacji Sztuki Nowej ZNACZY SIĘ, Fundacji Burza Mózgów, krakowskim wydawcom i księgarzom, Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej i bibliotekom miejskim, Instytutowi Francuskiemu, Instytutowi Goethego, Instytutowi Cervantesa  oraz Instytutowi Włoskiemu, Stowarzyszeniu Willa Decjusza i Międzynarodowemu Centrum Kultury.
Więcej informacji: www.miastoliteratury.pl.