SPACER 6: Nowa Huta

W 1949 r. komunistyczne władze podjęły decyzję o powstaniu kombinatu metalurgicznego i nowego miasta na żyznych terenach Pleszowa i Mogiły – podkrakowskich wsi. Plan urbanistyczny Nowej Huty i architekturę w stylu socrealistycznym oparto na wzorcach architektury renesansowej i barokowej oraz amerykańskiej koncepcji tzw. jednostki sąsiedzkiej, gdy architekci pracowali nad planem rozbudowy Nowego Jorku. „Jednostką” miało być osiedle wyposażone w potrzebną do życia infrastrukturę i stanowiące samowystarczalne miasteczko.

Budynki z pierwszego okresu tworzą urocze osiedla pełne drzew i kwiatów. Na budowie tych osiedli bił rekordy przodownik pracy Piotr Ożański – mistrz murarski. Był on prototypem Mateusza Birkuta, bohatera filmu „Człowiek z marmuru”.

Nowohuckie szlaki rozpięte są między historią najdawniejszą i współczesną, połaciami chronionej przyrody i potężnym przemysłem. Łąki Nowohuckie przy placu Centralnym to olbrzymi areał zieleni, pozostałość po starorzeczu Wisły. Miejsce stało się rajem dla licznych gatunków roślin i ptaków.

Zachowało się kulturowe dziedzictwo istniejących tu wcześniej miejscowości. To m.in. zbór kalwiński w Łuczanowicach, dwór Branickich z renesansowym lamusem i XIX-wieczny dworek Badenich w Branicach. Warto obejrzeć prehistoryczny kopiec Wandy i najcenniejszy zabytek Nowej Huty, czyli XIII-wieczne opactwo cystersów w Mogile.

Należy ono do najcenniejszych obiektów sakralnych Małopolski. Tu przechowywany jest słynący łaskami krucyfiks, który jako jedyny z całego wyposażenia kościoła ocalał z pożaru w XV w. Fundatorem klasztoru i drewnianego kościółka św. Bartłomieja po drugiej stronie ulicy, był biskup krakowski, bł. Iwo Odrowąż, który w XIII w. sprowadził cystersów do Mogiły ze Śląska.

Najciekawszą realizacją socrealistycznej architektury w Nowej Hucie jest centrum administracyjne kombinatu metalurgicznego, zwane „Pałacem Dożów”. Natomiast plac Centralny i jego bezpośrednie sąsiedztwo to swoista historia architektury socrealizmu ostatnich 50 lat. W latach 50. XX w. pod nowohuckimi osiedlami wybudowano ponad 250 schronów przeciwlotniczych. Dziś można zwiedzać jeden z dwóch schronów pod dawnym kinem „Światowid”. W budynku tym mieści się również Muzeum PRL-u.

W alei Róż w latach 1973-1989 stał wielki pomnik Lenina. Zbudowany niedaleko stąd kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa, upamiętnia dramatyczne wydarzenia z 1960 r. – starcia mieszkańców Nowej Huty z milicją w obronie krzyża. Nowohuckie kościoły, głównie „Arka Pana” w Bieńczycach i kościół w Mistrzejowicach, odegrały zresztą ważną rolę w powstaniu i działalności NSZZ „Solidarność” i demonstracjach przeciwko reżimowi w latach 80. XX wieku.

Warto również wstąpić do Muzeum Lotnictwa Polskiego, na terenie dawnego lotniska w Czyżynach. Przyciąga uwagę oryginalną bryłą. Muzeum posiada unikatową kolekcję zabytkowych samolotów i silników.