Szlak Twierdzy Kraków
Budowana przez 57 lat przez siły zbrojne Cesarstwa Austrii, a następnie Austro-Węgier nie należy do zamarłej przed ponad wiekiem zaborczej monarchii, lecz do nas - mieszkańców Krakowa XXI wieku. Powstała na osnowie fortyfikacji Tadeusza Kościuszki z 1794 roku i wałów Rzeczypospolitej Krakowskiej. Jej forty i koszary projektowali także polscy architekci i inżynierowie, jej garnizon stał się swoistą akademią dla późniejszych oficerów i żołnierzy odrodzonego Wojska Polskiego. Jej forty, wielkie zespoły koszarowe, magazyny, drogi i zieleń nie tyle wrosły w krajobraz miasta i jego okolic, co dosłownie je uformowały.
Od lat 70. XX wieku była odkrywana, jako cenny zespół historyczno-krajobrazowy przez specjalistów, historyków i miłośników. Ponad 40 lat od ukazania się pionierskiej monografii autorstwa profesora Janusza Bogdanowskiego, zatytułowanej "Warownie i zieleń Twierdzy Kraków", oraz po ponad 15 latach po podjęciu przez Radę Miasta Krakowa w 2006 roku pierwszej w kraju uchwały o zintegrowanej ochronie zespołu zabytkowego dawnej twierdzy jako całości, zespół ten zaczyna wracać do nowej służby.
Gmina Miejska Kraków docenia niezwykłe wartości owego tajemniczego „miasta w mieście” - ponad 100 budowli, ponad 100 kilometrów fortecznych dróg i ponad 1000 hektarów fortecznej zieleni i terenów otwartych. To wartości historyczno-naukowe, wartości ostrzeżenia i refleksji nad historią oraz te najbardziej współczesne - ekologiczne, adaptacyjne; wartości dobrego przykładu - ich wykorzystania dla współczesnych, humanitarnych celów, wartości wspólne dla wszystkich środkowoeuropejskich fortec. Kraków jest spośród tych twierdz - największą.
Obejrzenie poaustriackich fortyfikacji Krakowa ułatwi oznakowany żółto-czarno-żółtymi znakami - szlak dawnej Twierdzy Kraków. Jeden z jego odcinków prowadzi od fortu „Mogiła” do Salwatora, drugi - na prawym brzegu Wisły - od fortu „Lasówka” do fortu „Św. Benedykt”. Łączy poszczególne dzieła obronne prowadząc w dużej części wzdłuż historycznej, fortecznej drogi rokadowej.
Szlak, choć pomyślany jako pieszo-rowerowy, może być też w dużych częściach zwiedzany przez zmotoryzowanych, tym bardziej że do większości obiektów kierują informacyjne znaki drogowe. Z kolei piesi z konieczności pokonują szlak fragmentami, licząc się z tym, że odcinki dawnej drogi rokadowej stanowią dziś fragmenty krakowskich ulic lub podmiejskich dróg.
Uprzedzić trzeba, że nie wszystkie forty są dostępne, czy zagospodarowane. Do niektórych dostęp jest możliwy za zgodą użytkownika, ale niektóre nie są do zwiedzania udostępnione.
Zagospodarowane forty pełnią różne funkcje. Na przykład, w fortach „Olszanica” (na zachód od Lasu Wolskiego) i „Grębałów” (przy ul. Kocmyrzowskiej) znajdziemy ośrodki jeździeckie. We wspomnianym forcie „Olszanica” działa też schronisko harcerskie.
Kilka fortów, niezbyt odległych od siebie, znajduje się w Nowej Hucie, np. forty „Batowice” na os. Złotego Wieku, „Mistrzejowice” nieopodal os. Piastów, a także forty „Krzesławice” (dodatkowo, jest to miejsce martyrologii z lat II wojny światowej) i wspomniany „Grębałów”. Z kolei w południowej części miasta zainteresowanie budzą inne dzieła obronne, m.in. forty „Prokocim”, „Rajsko” (z pięknym widokiem na Kraków), „Skotniki”, a także jeden z najstarszych - fort artyleryjski „Św. Benedykt” na wzgórzu Lasoty (Krzemionki), dziś unikalny przykład fortyfikacji z połowy XIX w.
Kilka fortów tak jak Fort 52 „Borek” czy 52a „Jugowice” w ostatnich latach było w trakcie remontu i w 2022 r. otworzą się dla mieszkańców i turystów, by spełniać nowe funkcje.
Po zakończonym remoncie i modernizacji Fortu 52a „Jugowice”/ „Łapianka” swoją działalność rozpocznie Muzeum i Centrum Ruchu Harcerskiego. W ramach tej instytucji powstanie ciekawa ekspozycja dotycząca Twierdzy Kraków oraz historii obiektu, tj. Fortu 52a.
Nieopodal, kilkaset metrów dalej w kierunku zachodnim udostępniony do użytkowania na cele kulturalne zostanie Fort 52 „Borek”, w którym swoją działalność prowadzić będzie Klub Kultury Kliny oraz Biblioteka Polskiej Piosenki. Fort 52 jest obiektem unikatowym, swoistą hybrydą kilku szkół oraz myśli fortyfikacyjnych. W ramach prac remontowych, które planowane są do zakończenia w 2021 r., na terenie obiektu oprócz pomieszczeń przeznaczonych dla działalności wspomnianych instytucji kultury, powstanie ścieżka dydaktyczna dotycząca tematyki fortyfikacyjnej. W jednej z sal wykonana zostanie izba żołnierska z ekspozycją obiektów odnalezionych podczas prowadzonych prac remontowych. Ścieżka dydaktyczna poprowadzona zostanie po najciekawszych częściach obiektu, tj. poternie wału artylerii, kaponierach (zapola, barkowych oraz czołowej), poprzecznicach na wale artylerii oraz po wale piechoty.
W bezpośrednim pobliżu tych dwóch obiektów znajduję się Fort 51 1/2 „Swoszowice”, w którym Fundacja „Gloria Fortibus” prowadzi Muzeum Spraw Wojskowych z ciekawą ekspozycją poświęconą w główniej mierze militariom. Od strony zachodniej natomiast znajdują się dla forty skotnickie, tj. Fort 52 1/2 S „Skotniki” – gdzie Fundacja „Pełna życia” będzie prowadzić ośrodek hipoterapii, ale również znajdzie się miejsce na sale dotyczącą historii tego obiektu oraz Fort 52 1/2N „Skotniki”, w którym mieści się prowadzone przez Uniwersytet Pedagogiczny – Centrum Dokumentacji Zsyłek i Wypędzeń.
Są też inne zagospodarowane części dawnej Twierdzy Kraków, które są warte zobaczenia. W swojej ofercie mają ciekawe wystawy związane z historią i dziedzictwem Polski, Europy i Krakowa, są to m. in. Zamek na Wawelu, Muzeum Armii Krajowej, Muzeum Lotnictwa Polskiego, a także zarządzane przez Muzeum Krakowa dawne fortyfikacje średniowiecznego i nowożytnego miasta – Barbakan i Brama Floriańska z fragmentem dawnych murów miejskich.